Podróżowanie do odległych zakątków świata staje coraz bardziej powszechnym hobby wielu Polaków. Niestety wyjazdy do krajów egzotycznych wiążą się z możliwością zachorowania na choroby, które nie występują w krajach europejskich. Niebezpieczeństwo wynika z panujących w strefie międzyzwrotnikowej i subtropikalnej odmiennych warunków klimatycznych, środowiskowych, sanitarnych i higienicznych, a także zwyczajów kulturowych i religijnych. Największym zagrożeniem są jednak egzotyczne choroby zakaźne i pasożytnicze, które przy współistniejącym, utrudnionym dostępie do profesjonalnych placówek medycznych i specjalistycznego leczenia stanowią bezpośrednie zagrożenie dla zdrowia i życia turystów.
Kluczową rolę w zapobieganiu groźnym dla życia chorobom i innym zagrożeniom zdrowotnym podczas pobytu w krajach tropikalnych ma profesjonalne przygotowanie do wyjazdu, które gwarantuje wizyta w certyfikowanych gabinetach medycyny podróży. Tylko konsultacja u lekarza specjalisty medycyny tropikalnej lub medycyny podróży pozwala na uzyskanie kompetentnych informacji nt. profilaktyki przeciwmalarycznej, szczepień ochronnych wymaganych i zalecanych w ruchu międzynarodowym oraz zasad higieny tropikalnej, które stosowane razem zapewniają optymalny poziom ochrony zdrowia podczas podróży.
Jedną z najbardziej niebezpiecznych dla turystów chorób tropikalnych jest malaria, zwana także zimnicą, którą przenoszą samice komara widliszka przez ukłucie skóry człowieka. Ryzyko zdrowotne w przypadku zachorowania na malarię wiąże się z szerokim rozpowszechnieniem tej choroby w krajach gorących oraz bardzo niecharakterystycznym obrazem klinicznym. Typowymi objawami malarii są: gorączka, wzmożona potliwość, bóle mieśniowo-stawowe, kaszel i biegunka, które występują także w wielu innych jednostkach chorobowych takich jak grypa, zapalenie płuc czy zakażenie bakteryjne przewodu pokarmowego. Szczególnie groźną dla życia postacią choroby jest malaria wywołana przez zarodźca sierpowatego (Plasmodium falciparum), która w swym przebiegu klinicznym może symulować zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, niewydolność nerek lub sepsę i w krótkim czasie doprowadzić do niewydolności wielonarządowej i zgonu. Do tej pory nie udało się wynaleźć skutecznej szczepionki na malarię, dlatego jedynym sposobem zmniejszającym prawdopodobieństwo zachorowania jest stosowanie chemicznej i mechanicznej profilaktyki przeciwmalarycznej.
Mimo, że malaria jest chorobą obarczoną największą zachorowalnością i śmiertelnością wśród wszystkich chorób egzotycznych, należy pamiętać, że podczas podróży w krajach tropikalnych istnieje także wiele innych chorób i zagrożeń zdrowotnych, które wymagają pilnej interwencji lekarskiej!
Profesjonalne przygotowanie do podróży do krajów tropikalnych powinno rozpocząć się 6 – 8 tygodni przed planowanym wyjazdem. Jest to czas niezbędny do wdrożenia wszystkich dawek szczepień wymaganych i zalecanych w ruchu międzynarodowym, które warunkują najwyższy możliwy poziom ochrony przeciw chorobom wirusowym i bakteryjnym. Należy pamiętać, że profesjonalne przygotowanie do wyjazdu uwzględnia także szerokie omówienie metod zmniejszających ryzyko zachorowania na malarię, w tym wybór leku przeciwmalarycznego uwarunkowany rejonem świata, do którego wybiera się podróżujący oraz edukację na temat zasad higieny tropikalnej. Mechaniczna i chemiczna profilaktyka przeciwmalaryczna oraz przestrzeganie zasad higieny tropikalnej mają znaczący udział w zapobieganiu chorobom egzotycznym wywoływanym przez pasożyty, na które nie ma szczepionek.
Profesjonalne przygotowanie do podróży do krajów egzotycznych wymaga specjalistycznej konsultacji lekarskiej w gabinecie medycyny podróży. W przypadku wyjazdów „last minute”, kiedy ograniczenia czasowe uniemożliwiają kontakt z lekarzem specjalistą koniecznie należy skorzystać z Medycznego Raportu Podróży. Medyczny Raport Podróży składa się z 3 części. Pierwsza zawiera plan szczepień ochronnych rekomendowanych i wymaganych przed podróżą, zasady stosowania leków zapobiegających malarii w wybranym rejonie świata, a także podstawowy skład apteczki podróżnej. W drugiej części znajdują się podstawowe opisy chorób egzotycznych i sposoby zapobiegania im oraz lista (adresy, nr telefonów) placówek medycyny tropikalnej rekomendowanych przez Międzynarodowe Stowarzyszenie Lekarzy Medycyny Podróży (ang. IAMAT), w których można uzyskać specjalistyczną pomoc lekarską podczas pobytu w wybranym kraju tropikalnym. Część trzecia zawiera praktyczne wskazówki dotyczące postępowania w przypadku pojawienia się objawów chorobowych po powrocie do kraju. Skorzystanie z Medycznego Raportu Podróży nie zastąpi wizyty u lekarza, jednak pozwala na zdobycie podstawowych informacji, które na pewno zwiększą bezpieczeństwo podczas podróży tropikalnej.
Wizyta u specjalisty medycyny tropikalnej lub medycyny podróży przed planowaną wyprawą jest konieczna, celem uzyskania rzetelnych informacji na temat zagrożeń zdrowotnych, które występują w krajach rozwijających się. Niebezpieczeństwa, które można napotkać w trakcie pobytu wynikają z trudnych warunków klimatyczno-środowiskowych (wysoka temperatura powietrza, skrajnie wysoka lub niska wilgotność powietrza, duża wysokość nad poziomem morza, występowanie jadowitych zwierząt i trujących roślin) i sanitarno-higienicznych (niski poziom rozwoju gospodarczego i infrastruktury, niedostateczna opieka medyczna i mała liczba profesjonalnych placówek ochrony zdrowia, brak dostępu do bezpiecznej wody pitnej i żywności). Olbrzymim zagrożeniem zdrowia i życia są także powszechnie występujące w tropiku infekcyjne i pasożytnicze choroby egzotyczne, które u turysty przebiegają znacznie ciężej niż u tubylców i mogą w krótkim czasie doprowadzić do utraty zdrowia, a nawet życia.
Kluczową rolę w ograniczaniu ryzyka wystąpienia zagrożeń zdrowotnych nabywanych podczas podróży do odległych zakątków świata ma edukacja zdrowotna. Profesjonalne i kompetentne informacje można uzyskać przede wszystkim w Gabinetach Medycyny Podroży prowadzonych przez doświadczonych lekarzy specjalistów, którzy poinformują podróżnego nie tylko o konieczności wykonania celowanych szczepień ochronnych, ale także dobiorą odpowiednią profilaktykę przeciwmalaryczną i poinformują o szczególnych zasadach higieny tropikalnej. Wizyta w Gabinecie Medycyny Podróży obejmuje także badanie lekarskie celem oceny ogólnego stanu zdrowia i kwalifikacji zdrowotnej do przeprowadzenia szczepień oraz zabezpieczenie w leki przeciwmalaryczne.
Są grupy turystów, którzy bezwzględnie wymagają konsultacji lekarskiej przed każdym wyjazdem do tropiku i należą do nich kobiety w ciąży, dzieci, osoby w podeszłym wieku oraz osoby przewlekle chore (np. z cukrzycą, nadciśnieniem, po przebytym zawale serca itp.).
Najlepszym sposobem ochrony przed chorobami, które wywołują wirusy i bakterie jest wykonanie szczepień ochronnych wymaganych i zalecanych w ruchu międzynarodowym. Niestety nie ma dotychczas żadnych szczepień np. na wirusa gorączki Denga, wirusa Ebola itp. Znacznie trudniejsze jest unikanie chorób wywołanych przez pasożyty np. leiszmanioza, strongyloidoza, malaria, onchocerkoza, gdyż jak dotąd nie wynaleziono skutecznych szczepień, które chroniłyby przed tymi inwazjami. Kluczową rolę odgrywa wówczas przestrzeganie zasad tzw. higieny tropikalnej, która jest omówiona szczegółowo w Medycznym Raporcie Podróży.
W zależności od kraju, do którego udaje się podróżujący, charakteru wyjazdu oraz lokalnych warunków sanitarnych wskazane jest wykonanie szczepień ochronnych. Dobór szczepień nie może być przypadkowy i musi uwzględniać także stan kliniczny pacjenta oraz aktualną sytuację epidemiologiczną w danym rejonie świata, której dokładny opis znajduje się w Medycznym Raporcie Podróży. Przed pobytem w krajach egzotycznych zaleca się wykonanie szczepień przeciw: żółtej gorączce, wirusowemu zapaleniu wątroby typu A i/lub B, durowi brzusznemu, tężcowi, błonicy i krztuścowi, poliomyelitis, odrze, śwince i różyczce, grypie, wściekliźnie, zakażeniom meningokokowym i pneumokokowym, cholerze, kleszczowemu zapaleniu mózgu oraz japońskiemu zapaleniu mózgu.
Tylko lekarze prowadzący Certyfikowane Gabinety Medycyny Podróży w Polsce dają gwarancję właściwego, indywidualnego doboru szczepień ochronnych przed planowaną podróżą. Istotne znaczenie dla doboru celowanych szczepień ochronnych mają m.in.: czynniki ryzyka związane z podróżą, tj.: kraj docelowy i wymagania lokalnych władz dotyczące szczepień, aktualna sytuacja epidemiologiczna w danym kraju, czas trwania i charakter pobytu (służbowy, indywidualny, survivalowy, trekkingowy), warunki zakwaterowania oraz rodzaje środków transportu używane w planowanych podróżach. Niezmiernie istotne znaczenie dla wyboru odpowiednich szczepień ochronnych mają przebyte wcześniej szczepienia, stan zdrowia, wiek, a także niektóre choroby stanowiące przeciwwskazanie do szczepienia. Również lekarz każdorazowo indywidualnie określi wymaganą liczbę dawek szczepionki, a w wybranych przypadkach także kontynuację szczepień po powrocie do kraju celem uzyskania wieloletniej odporności na daną chorobę.
Szczepienia obowiązkowe przed podróżą zagraniczną są wymagane przez władze krajów docelowych na podstawie Międzynarodowych Przepisów Zdrowotnych (International Health Regulations – IHR), które w 2005 roku opublikowała Światowa Organizacja Zdrowia (WHO). Najważniejszym szczepieniem obowiązkowym w ruchu międzynarodowym jest szczepienie w kierunku żółtej gorączki. Bez certyfikatu odbycia szczepienia, który powinien się znaleźć w tzw. „żółtej książeczce” nie otrzyma zezwolenia na pobyt każdy osoba, która podróżuje do: Angoli, Beninu, Burkina Faso, Burundi, Demokratycznej Republiki Konga (dawny Zair), Gabonu, Ghany, Gujany Francuskiej, Gwinei Bissau, Kamerunu, Kongo, Liberii, Mali, Nigru, Republiki Środkowo-Afrykańskiej, Rwandy, Sierra Leone, Togo, na Wyspy Świętego Tomasza i Książęca i do Wybrzeża Kości Słoniowej. Drugie szczepienie obowiązkowe (wymagane przez lokalne władze) to szczepienie chroniące przed zakażeniem meningokokowym. Dotyczy to pielgrzymów wędrujących do Mekki lub Umrah w Arabii Saudyjskiej
Szczegółowe informacje o szczepieniach obowiązkowych (wymaganych i zalecanych w ruchu międzynarodowych) do poszczególnych krajów i regionów, z uwzględnieniem aktualnej sytuacji epidemiologicznej są publikowane i uaktualniane w Medycznym Raporcie Podróży.
Zgodnie z wytycznymi Światowej Organizacji Zdrowia, zniesiono obowiązek autoryzacji punktów realizujących szczepienia ochronne dla podróżujących. Oznacza to, że szczepienia wymagane Międzynarodowymi Przepisami Zdrowotnymi mogą wykonywać punkty szczepień, znajdujące się zarówno w zakładach opieki zdrowotnej jak i stacjach sanitarno-epidemiologicznych, które spełniają wymagania określone przepisami prawa oraz działają w oparciu o wytyczne dla punków szczepień. Spis wszystkich punktów szczepień zlokalizowanych najbliżej miejsca zamieszkania znajdziecie Państwo w Medycznym Raporcie Podróży.
Część szczepień zalecanych przed wyjazdem za granicę dzieci otrzymują w ramach obowiązującego Programu Szczepień Ochronnych. Niektóre szczepienia mogły również otrzymać w ramach szczepień zalecanych na terenie kraju.
Przed wyjazdem konieczne jest sprawdzenie, czy dzieci zostały zaszczepione w przewidywanych dawkach i schematach. W przypadku jakichś braków należy je uzupełnić, aby zapewnić dziecku odporność zabezpieczającą przed zachorowaniem.
Pozostałe szczepienia, zwłaszcza przeciwko żółtej gorączce, (które jest obowiązkowe przy wjeździe do niektórych krajów Afryki i Ameryki Południowej), należy wykonać w punkcie szczepień, realizującym te szczepienia.
Podczas podróży zagranicznych istnieje ryzyko zachorowania na choroby egzotyczne wywołane przez pasożyty, przeciwko którym nie wyprodukowano dotychczas skutecznych szczepionek. Przykładem takiej choroby jest np. malaria. Postępowanie profilaktyczne w tym przypadku składa się z dwóch elementów:
• profilaktyki farmakologicznej, czyli zapobiegawczego przyjmowania leków przeciwmalarycznych, oraz
• profilaktyki niefarmakologicznej czyli stosowania mechanicznych środków chroniących przed ukłuciami komarów w postaci odpowiedniego stroju, repelentów odstraszających owady latające oraz moskitier i siatek w oknach.
Nie ma również szczepionek przeciwko większości drobnoustrojów wywołujących tzw. biegunkę podróżnych (Entamoeba histolytica, enteropatogenne szczepy Escherichia coli, Campylobacter jejuni, Salmonella spp., Shigella spp.). Źródłem zakażenia tymi drobnoustrojami są zanieczyszczone produkty pokarmowe i woda, a także brudne ręce. Zapobieganie tym zakażeniom i zarażeniom polega na starannym przestrzeganiu zasad higieny osobistej czyli częstego mycia rąk, w szczególności przed i po posiłku oraz higieny żywienia polegających na spożywaniu pokarmów poddanych obróbce termicznej i piciu wody uzdatnionej do spożycia poprzez gotowanie, filtrowanie lub zastosowanie chemicznych środków odkażających.
Wiele gatunków pasożytów, bakterii i grzybów wnika do organizmu człowieka przez skórę, dlatego do kluczowych zasad higieny tropikalnej należy także unikanie chodzenia boso i kąpieli w zbiornikach wody słodkiej.
Szczegóły dotyczące przestrzegania zasad higieny tropikalnej odnajdziemy w Medycznym Raporcie Podróży.
W każdym przypadku pojawienia się objawów chorobowych po powrocie z krajów tropikalnych konieczna jest pilna konsultacja lekarska. Odpowiedzialny turysta nie może lekceważyć żadnych niepokojących objawów, gdyż w wielu przypadkach świadczą one o zachorowaniu na chorobę egzotyczną, która może stanowić bezpośrednie zagrożenie dla życia i zdrowia. Do najczęściej występujących objawów chorobowych, które stwierdza się u Polskich turytów po powrocie z tropiku należą: gorączka, zwiększona potliwość, wysypka, bóle głowy, mięśni i stawów oraz biegunka i bóle brzucha. Są one wspólne dla chorób tropikalnych takich jak malaria, leiszmanioza, schistosomoza, ameboza, gorączka Denga i wielu innych i mogą ujawnić się nawet kilka lat po powrocie z podróży. Dlatego rozpoznanie i leczenie chorób importowanych z krajów egzotycznych jest skomplikowane i powinno być prowadzone w specjalistycznych ośrodkach medycyny tropikalnej posiadających duże doświadczenie praktyczne.